Kilka najważniejszych rzeczy w konstrukcji niwelatorów optycznych, na które warto zwrócić uwagę przed zakupem, by uniknąć rozczarowania.

Prawie wszystkie takie same

Niwelatory optyczne są tak prostymi konstrukcjami, że nie spodziewajmy się dużego zróżnicowania technologicznego między poszczególnymi modelami. Sama zasada działania „środka” niwelatora, czyli układu optycznego z systemem kompensacji, we wszystkich niwelatorach jest w zasadzie identyczna. Drobne różnice można znaleźć w układzie soczewek, mechanizmach ogniskowania i obrotu koła poziomego za pomocą leniwki. Niwelator optyczny jest instrumentem „skończonym” technologicznie. Osiągnął maksimum swojego zaawansowania i bój o klienta toczy się na płaszczyźnie jakości wykonania poszczególnych podzespołów i atrakcyjnej ceny.

Ważne pytania, jeszcze ważniejsze odpowiedzi

Żeby dobrze kupić niwelator, trzeba przed podjęciem decyzji zadać sobie kilka pytań i wiedzieć, jakie mogą być na nie odpowiedzi.

Jakiej dokładności oczekujesz?

Dokładność pomiaru niwelatorem optycznym zależy od dwóch elementów konstrukcyjnych niwelatora – od układu optycznego i rodzaju kompensatora. W układzie optycznym najważniejsza jest średnica obiektywu. Decyduje o zakresie powiększeń, zdolności rozdzielczej instrumentu, czyli jakości obrazu, zasięgu obserwacyjnym, polu widzenia. Im większa średnica obiektywu, tym użytkownik widzi w okularze obraz łaty niwelacyjnej o lepszej jakości, a tym samym może wykonywać obserwacje o większej dokładności. O dziwo, to parametr dość rzadko podawany przez producentów niwelatorów.

Dużo częściej przy wyborze „dokładnościowym” instrumenty kierujemy się powiększeniem lunety. Zależy ona od średnicy obiektywu i zastosowanego okularu. Powiększenie najczęściej mieści się w zakresie od 20 do 32x. Im większa wartość powiększenia, tym większe powiększenie obrazu łaty widzianej w okularze lunety.

Szukając niwelatora pod kątem dokładności, trzeba zwracać uwagę także na sposób samopoziomowania. Na przykład, niwelator optyczny o powiększeniu lunety 32x z kompensatorem magnetycznym daje dokładność 1 mm/1 km niwelacji, model z taką samą optyką, ale z kompensatorem powietrznym osiąga dokładność 2 mm/1 km.

Jak daleko celujesz?

Przed ostateczną decyzją o wyborze niwelatora zastanów się, jakie prace najczęściej wykonujesz pod względem długości celowych (odległości niwelatora od łaty). Do prac budowlanych z powodzeniem wystarczą niwelatory z lunetą o 20-, 22- i 24-krotnym powiększeniu. Instrumenty z lepszą lunetą używane są najczęściej przez geodetów. Jeśli jednak nie potrzebujesz dużej dokładności (np. przy pomiarach w wykopach), ale łatę stawiasz 30-50 m od stanowiska niwelatora, wybierz niwelator z dużym powiększeniem lunety (np. 32x). Będziesz w okularze widział większy obraz łaty, który ułatwi wykonywanie odczytów.

Zbyt duże powiększenie niwelatora przy pomiarach na małym obszarze (np. w granicach fundamentu domu jednorodzinnego) z krótkimi celowymi może wręcz przeszkadzać. Zbyt duży obraz łaty to utrudnione celowanie. Warto też pamiętać o takim parametrze jak minimalna ogniskowa. Jest to najmniejsza odległość niwelatora od punktu pomiarowego, z której obraz łaty widziany w okularze będzie „ostry”. Bardzo ważny parametr przy niwelowaniu małych obiektów czy pomieszczeń.

Czy mierzysz kąty poziome?

Każdy niwelator optyczny posiada tzw. koło poziome. Służy ono do wykonywania tzw. niwelacji metodą punktów rozproszonych lub do tyczenia bądź mierzenia kątów. Koło poziome może mieć podziałkę gradową lub stopniową. Choć większość niwelatorów na rynku oferowana jest z jednym rodzajem podziału, to są marki, gdzie można wybrać stopnie lub grady (np. CST/berger, Bosch). W jednym z wcześniejszych wpisów radziliśmy, jakimi praktycznymi względami się kierować, by wybrać właściwy podział koła poziomego. A w jeszcze innym wpisie pokazaliśmy, jak łatwo dzięki tej własności niwelatora zrobić mapę terenu.

W jakich warunkach atmosferycznych pracujesz?

Zwracaj uwagę, jakie parametry środowiskowe spełnia niwelator. Jeśli działasz głównie w otwartym terenie, przyda się model o odporności wyższej niż IP55 (czytaj o oznaczeniu norm IP). Niewiele jest takich instrumentów, są przeważnie droższe od średniej rynkowej (np. Sokkia B40, Leica NA). A przeważnie większość niwelatorów nie spełnia żadnych norm IP. Większość też będzie parować. Jeśli włożysz do pudełka mokry sprzęt, to nie dziw się, gdy po jego wyjęciu zobaczysz w okularze białą mgłę.

Dobrze zabezpieczone niwelatory posiadają przeważnie obudowę z metalu, a tylko niewielki fragment może być wykonany z plastiku (technologiczny dostęp do kompensatora). Trzeba być świadomym, że modele solidne, czyli w metalowych obudowach, są trochę cięższe od wersji „połowicznych” (dół metalowy, góra plastikowa). Jednak metalowa obudowa dużo lepiej chroni niwelator przed skutkami uszkodzeń mechanicznych.

Czy dasz sobie radę z podstawową „konserwacją” niwelatora?

Pisząc „konserwacja”, mam na myśli systematyczną kontrolę polowa poprawności działania niwelatora. Jeśli masz smykałkę majsterkowicza i trochę zdolności manualnych, to spokojnie przeprowadzisz sprawdzenie niwelatora i ewentualnie zrektyfikujesz go samodzielnie w terenie (jak to się robi, pisaliśmy w krótkiej serii poradników).

Jeśli jednak nie masz czasu, by uprawiać takie „sporty”, kup niwelator tam, gdzie sprzedawca oferuje naprawy serwisowe, kalibrację instrumentu w trakcie użytkowania, daje długą gwarancję czy nawet pomoże rozwiązać problem pomiarowy przez telefon. Niwelator optyczny, jak każde precyzyjne narzędzie pomiarowe, wymaga okresowego sprawdzania. Pamiętajmy o tym. Wydatek raz w roku kwoty 100-300 zł na przegląd sprzętu to niska cena za wysoką dokładność i bezbłędność pomiarów.

Czy masz akcesoria?

Niwelator bez dodatkowego osprzętu jest mało użyteczny. Przy wyborze zestawu niwelacyjnego weź pod uwagę długość łaty niwelacyjnej (przeważnie 4-7 m) i jakość statywu.

Krótka łata jest lekka i przyjemna w codziennej pracy, jednak słabo się sprawdzi w głębokich wykopach. 7-metrowa z kolei to katorga dla pomiarowego, choć nie raz uratuje pomiar w dużym zagłębieniu terenu. W zestawach występują głównie wersje aluminiowe, choć można dokupić także łatę z włókna szklanego – odporna na korozję.

Statyw pod niwelator nie musi jakoś szczególnie „pancerny”. Sam instrument jest lekki, ale dość często zmienia się stanowisko pomiarowe. Łatwiej więc będzie nosić lekki, aluminiowy statyw 160 cm niż ciężki trójnóg geodezyjny z drewna.

Chiński „szwajcarski”

Na koniec kilka słów rynkowej prawdy. Na placach jednej ręki można by policzyć modele niwelatorów optycznych, które są wytwarzane poza krajami Dalekiego Wschodu (Chiny, Tajwan, Singapur). Na tabliczkach znamionowych niwelatorów nawet najbardziej renomowanych producentów znajdziemy „Made in China”.

Powinniśmy też pamiętać, że pod pojęciem „produkcja chińska” kryją się dwa różne byty technologiczne. Są więc markowi producenci sprzętu pomiarowego, którzy tylko składają swoje modele niwelatorów rękami chińskich robotników. Ale są też fabryki typowo chińskie, które wytwarzają instrumenty zaprojektowane samodzielnie.

Fakt przeniesienia produkcji do Chin nie powinien dziwić, bo przecież w ciągu lat ceny niwelatorów optycznych spadły bardzo drastycznie, sprzęt ten stał się ogólnodostępny i nie jest już zarezerwowany tylko dla geodetów. Gdzieś te koszty produkcji trzeba było obciąć. Padło na wybór tańszej siły roboczej. Jakość materiałów też zapewne jest niższa, bo wiele modeli to pół na pół plastik i metal.

Nie ma więc wielkiego wyboru. Moim skromnym zdaniem nie powinniśmy się jednak bać niwelatorów składanych w Chinach, bo markowi producenci mają wdrożone w swoich fabrykach dość dobre procedury kontroli jakości. Niewielki procent nowych instrumentów sprawdzanych przed sprzedażą trafia do reklamacji przedsprzedażnej. Większość wad fabrycznych wychodzi już w trakcie użytkowania. Jeśli awarie nie są spowodowane ewidentnym upadkiem lub posługiwaniem się w niewłaściwy sposób (np. zamoczenie niwelatora), to usuwa się je w ramach gwarancji.